جاده ابریشم
 
جاده ابریشم یا راه ابریشم شبکه راه‌های به ‌هم ‌پیوسته‌ای با هدف بازرگانی در آسیا بود که خاور و باختر و جنوب آسیا را به هم و به شمال آفریقا و خاور اروپا پیوند می‌داد، مسیری که تا سده پانزدهم میلادی به‌ مدت ۱۷۰۰ سال، بزرگ‌ترین شبکه بازرگانی دنیا بود.
این راه از شهرستان توان هوانگ در چین به ولایت کانسو می‌آمد و از آنجا داخل ترکستان شرقی امروزی می‌شد و از درون آسیای مرکزی می‌گذشت و از راه بیش‌بالیغ و آلمالیغ و اترار به سمرقند و بخارا می‌رسید. در بخارا قسمت اصلی آن از راه کویان (جوین) مرو، سرخس، نیشابور، گرگان، بام و صفی‌آباد به ری می‌آمد و از ری به قزوین و زنجان و شمال همدان از سمت کبودراهنگ یعنی شمال این شهر نزدیک کوه قولی یابا و اردبیل و تبریز و ایروان می‌رفت و از ایروان به ترابوزان یا بیکی از بندرهای شام پایان می‌گرفت. قسمت فرعی این راه از سمرقند به خوارزم و از خوارزم به سرای و هشترخان و از آن جا به کنار رودخانه«دن» و بندرهای دریای آزف  پایان می‌یافت. مهم‌ترین کالایی که از ایران می‌گذشت، ابریشم بود، اما چون ایرانیان مقدار بسیاری از ابریشم خام چین را که وارد می‌کردند، به خود تخصیص می‌دادند می‌توانستند فراورده‌های خویش را به هر بهایی که بخواهند، به کشورهای باختر زمین بفروشند.
 
ریشه نام
نخستین کسی که نام راه ابریشم را در سال ۱۸۷۷ میلادی، برای این مسیرها برگزید، جغرافی‌دان آلمانی فردیناند ریختوفن بود. وی به سبب حمل ابریشم چین از این راه به دریای مدیترانه و مناطق گوناگون دیگر بین راه این نام را برگزید.
 
اهمیت
جاده ابریشم را شاید بتوان مهم‌ترین جاده دنیا تا قرن پانزدهم تصور کرد. این جاده نه تنها نقل و انتقال کالا را امکان‌پذیر می‌کرد بلکه باعث انتقال باورهای فکری مثل اسلام، هندوئیسم، بودیسم و مسیحیت نیز شد. به علاوه بیماری‌هایی مانند طاعون نیز از این مسیر منتشر می‌شدند. این بیماری‌ها در قرن دوم و سوم باعث کاهش جمیعت در چین و مدیترانه و در نتیجه تضعیف امپراتوری‌های این نواحی شدند.
 
مسیرهای مورد استفاده
در سده یکم میلادی با آغاز مسیر جاده ابریشم از شهرهای ساحلی شرق چین و برای پیشگیری عبور از بیابان‌های مرکزی چین، این مسیر به دو راه شمالی و جنوبی تقسیم می‌شد.
 
مسیر شمالی که امروزه بیشتر از آن با نام «راه ابریشم» یاد می‌شود از روستای توان هوانگ (شهر شیان) آغاز می‌شد و پس از گذر از ایالت‌های گوناگون در چین و پیش از رسیدن به بیایان بزرگ مرکزی چین به سه راه گوناگون بخش می‌شد که دو تای آن‌ها از شمال بیابان و یکی از جنوب آن عبور می‌کرد.
 
مسیر جنوبی یک مسیر ثابت بود و با گذشتن از مرزهای چین، این مسیر وارد قرقیزستان می‌شود که نخستین منزل آن اوزکند و سپس اوش از جمله کانون‌های مهم تولید ابریشم بود و هم‌اکنون بزرگترین کارخانه ابریشم کشی و ابریشم بافی را در خود دارد. پس از آن وارد سرزمین فرغانه شده و پس از گذر از سمرقند و بخارا و جیحون به مرو و سپس سرخس کنونی می‌رسیده ‌است.
از سرخس تا نیشابور منازل رباط شرف، رباط ماهی، رباط چاهک، توس نوغان، طرق، شریف‌آباد، الحمراء و دیز باد قرار داشت.
راه ابریشم پس از گذشتن از ری، قزوین، ساوه، کبودراهنگ مزدقان (جرفادقان)، همدان، و گردنه اسدآباد، کنگاور، صحنه، بیستون، فرمیس (کرمانشاه)، مازورستان، حلوان، قصر شیرین، جلولاء، دسکره الملک (دستگرد ساسانی) و نهروان وارد بغداد می‌شده ‌است و در کرانه رود فرات ادامه می‌یافت و به حدیثه می‌رسید و سپس در ساحل دریای مدیترانه به شهر انکاکیه می‌انجامید که آخرین منزل راه زمینی بود. از حدود ۱۴ سده پیش، در زمان امپراتور خاندان هان در شرق چین، یک مسیر دریایی که البته به‌طور رسمی بخشی از جاده ابریشم نبوده‌است، نیز مورد کاربرد قرار گرفت.
 
پیشینه پیدایش مسیر
در حدود ۴ تا ۶ هزار سال پیش از میلاد، مردم باستانی ای که در محدوده صحرای غربی و مصر زندگی می‌کردند، از جنوب غربی آسیا، جانوران اهلی به این منطقه می‌آوردند.
پیش از آغاز دوره فرعون‌ها در مصر، در حدود ۴ هزار سال پیش از میلاد، از منطقه کنعان (فلسطین امروزی) ظرف‌های سفالی خریداری می‌کردند.
 
کاروانسرای ساسانی دیرگچین بر سر راه جاده ابریشم
در زمان ساسانی راه بزرگ درآمد برای شاهنشاهی ایران، بازرگانی ابریشم و اخذ حقوق گمرکی از بازرگانان و کاروانیانی بود که از ایران می‌گذشتند. چین در آن روزگار از ایران وسمه، قالی، سنگ‌های گران‌بها و پارچه وارد می‌کرد. یکی از صادرات مهم چین به ایران ابریشم بود که در دربار بیزانس حکم ارز را داشت و مهم‌تر از طلا و سنگ‌های گران‌بها بود. هدف ایران از در دست داشتن راه ابریشم افزایش گردش کالا نبود بلکه کم توان نمودن رومی‌ها بود. دولت ایران همواره بهای ابریشم را بالا می‌برد تا از این رهگذر از بیزانس طلا و پول بیشتری را به چنگ آورد و امپراتوری بیزانس را از لحاظ نظامی کم توان کند. روشن است که بیزانس نیز نمی‌توانست به چنین سیاستی از سوی دولت ایران تن در دهد از این رو همواره راه دشمنی با ایران را در پیش می‌گرفت. دربار بیزانس می‌دید که در فاصله‌های صلح‌آمیز میان جنگ‌ها، همواره مقدار چشمگیری طلا از بیزانس به ایران سرازیر می‌شود. از این رو به کوشش برمی‌خواست ولی تلاش رومی‌ها برای رهایی از این وابستگی اقتصادی همواره بیهوده می‌ماند.
 
 
پژوهش‌های باستان‌شناسی جاده ابریشم
پژوهش‌های باستان‌شناسی در مسیر جاده ابریشم به شکل جدی از سده نوزدهم و با یاری گرفتن از اروپایی‌ها آغاز شده‌است. گنجینه‌ای از این اشیا باستانی اکنون در موزه هرمیتاژ سنت پترزبوگ نگه داشته می‌شود. در سال ۲۰۱۴ بخشی از این اشیا در آمستردام به نمایش درآمد.
 
مجمع جهانی شهرهای جاده ابریشم
مجمع جهانی شهرهای جاده ابریشم به عنوان یک مرکز بین‌المللی فرهنگی، اقتصادی و گردشگری در ایران با نظارت آژانس برنامه اسکان بشر ملل متحد UN-HABITAT با هدف تعامل سازنده و همکاری متقابل با ۳۰۰ شهر از ۷۳ کشور در مسیر جاده ابریشم در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار با تشکیل کارگروه‌های فرهنگی، اقتصادی و گردشگری به مرکزیت شهر فرهنگی و تاریخی قزوین به عنوان مرکز جهانی شهروندان جاده ابریشم در شهریور ماه سال ۱۳۹۵ در کاروانسرای سعدالسلطنه شهر قزوین تأسیس و آغاز به کار نمود.
 

---